فریدون آدمیت (۱۳۸۷-۱۲۹۹)، تاریخ‌نگار معاصر ایران، نویسندهٔ آثار بسیاری دربارهٔ مشروطیت و روشنفکران مشروطه و کارمند عالی رتبه وزارت امور خارجه بود. روش او در تاریخنگاری به گفتهٔ خودش، تاریخنگاری تحلیلی-انتقادی بود.
فریدون آدمیت، فرزند عباسقلی خان قزوینی در سال ۱۲۹۹ ه ش در تهران متولد شد.
او بعد از تحصیلات ابتدایی به دارالفنون رفت و تا کلاس پنجم در دارالفنون به ادامه تحصیل پرداخت و در سال ۱۳۱۸ کلاس پنجم را به اتمام رساند و سه ماه بعد امتحان نهایی مدرسه متوسطه را پشت سر گذاشت. او در سال ۱۳۱۸ ش به خدمت وزارت پست و تلگراف درآمد و سال بعد به وزارت خارجه رفت. پس از آن به دانشکدهٔ حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران راه یافت و در سال ۱۳۲۱ فارغ‌التحصیل شد. وی پایان‌نامه‌اش را دربارهٔ زندگی و اقدامات سیاسی امیرکبیر نوشت که دو سال بعد (سال ۱۳۲۳) با عنوان «امیرکبیر و ایران» با مقدمهٔ استادش دکتر محمود محمود به چاپ رسید. او بعدها در سال ۱۳۳۰ خورشیدی برای ماموریتی پنج‌ساله به سفارت ایران در لندن اعزام شد و در همین فرصت به تحصیل پرداخت و در ۱۳۲۸ در رشته تاریخ دیپلماسی و حقوق بین‌الملل از دانشگاه لندن، دکترا دریافت کرد. رساله دکتری او روابط دیپلماتیک ایران با انگلیس، روسیه و ترکیه عثمانی ۱۸۱۵-۱۸۳۰ بود.
آدمیت در دوران دانشجویی دانشکدهٔ حقوق، در سال ۱۳۱۹ به استخدام وزارت امور خارجه درآمد تا ضمن کار، تحصیلات خود در خارج از کشور را تکمیل کند. وی در این وزارت‌خانه، مسئولیّت‌هایی از جمله: دبیر دوّم سفارت ایران در لندن (نخستین فعّالیت اداری-اجرایی او)، معاونت ادارهٔ اطلاعات و مطبوعات، معاونت ادارهٔ کارگزینی، دبیر اوّل نمایندگی دائمی ایران در سازمان ملل متحد، رایزن سفارت ایران در سازمان ملل، نمایندهٔ ایران در کمیسیون وابسته به شورای اقتصادی و اجتماعی ملل متحد، نمایندهٔ ایران در کمیسیون حقوقی تعریف تعرّض، مخبر کمیسیون امور حقوقی در مجمع عمومی نهم، نمایندهٔ ایران در کنفرانس ممالک آسیایی و آفریقایی در باندونگ، مدیر کل سیاسی وزارت خارجه، مشاور عالی وزارت امور خارجه، معاون وزارت امور خارجه، سفیر ایران در لاهه در سال‌های ۱۳۴۰ تا ۱۳۴۲، سفیر ایران در فیلیپین و حدود دو سال سفیر ایران در هند بود. او حدود بیست سال هم مقام داور بین‌الملل را در دیوان حکمیت لاهه داشت. آدمیت در کنار انجام مأموریت اداری در بریتانیا، وارد دانشکدهٔ علوم سیاسی و اقتصاد لندن شد و پس از پنج سال تحصیل در رشتهٔ تاریخ و فلسفهٔ سیاسی در سال ۱۹۵۱ (میلادی) به درجهٔ دکتری دست یافت. آدمیت در سال ۱۳۳۰ به عنوان جوان‌ترین سفیر ایران در سازمان ملل معرفی شد. آدمیت در سال ۱۳۵۷ ش که برخی نویسندگان برای بار دوم کانون نویسندگان را به منزله یک کانون صنفی راه انداختند ریاست نخستین جلسه عمومی کانون را برعهده گرفت ولی چندی بعد از آن کناره‌گیری کرد.
آدمیت مخالفانی از طیف مذهبی و غیرمذهبی دارد. برخی از نیروهای غیرمذهبی ایران به خاطر توجه او به نقش روحانیون در جنبش مشروطه و برخی از مذهبی‌ها هم به خاطر توجه او به نیروهای غیرمذهبی و روشنفکران غیرمذهبی. همچنین برخی از اقلیت‌های مذهبی چون بهاییان به خاطر دیدگاه‌های او دربارهٔ بهاءالله منتقد او هستند و برخی از چپ‌ها به دلیل مواضع او، به او انتقاد دارند.
هوشنگ شهابی نمونه‌هایی از نگرش خصمانه آدمیت را نسبت به بهائیان و یهودیان ارائه کرده‌است. او می‌گوید نتیجه ملی‌گرایی شدید آدمیت باعث می‌شود او تمام اقلیت‌های مذهبی غیر از زرتشتیان را با قدرت‌های خارجی مرتبط بداند. شهابی موارد متعددی را نشان داده‌است که آدمیت منابع اولیه را به گونه‌ای تحریف کرده که با توطئه‌باوری خود سازگار باشد. سوءظن آدمیت به یهودیان و بهائیان، در ارزیابی او از سایر مورخان هم بازتاب می‌یابد. او در پاراگراف ابتدایی کتاب‌شناسیِ اثرِ خود دربارهٔ امتیاز تجارت توتون و تنباکو ۲–۱۸۹۰، نوشته‌های تعدادی از محققان یهودی را بی‌ارزش دانسته و رد می‌کند. یکی از این پژوهشگران نیکی کدی است که به گفته آدمیت «با کمک هزینهٔ سازمانی یهودی به مطالعهٔ سید جمال‌الدین اسدآبادی (همان افغانی) پرداخت و رساله‌ای دربارهٔ قیام تنباکو نوشت». در جایی دیگر اعلام می‌کند که یهودی بودن کدی باعث شد تا او دربارهٔ نقش علمای شیعه در انقلاب مشروطه ۹–۱۹۰۵ مبالغه کند. وی همچنین فیروز کاظم‌زاده، مورّخی که از قضا بهائی نیز هست، را به «عداوت مفرط» نسبت به ایران و ایرانیان متهم می‌کند و این احساسات را ناشی از تعلقات دینی او می‌داند. در واقع، کاظم‌زاده در اوایل دههٔ ۱۹۵۰ به علت مذهبش از تدریس در ایران محروم شد، و پس از آن تصدی کرسی تاریخ روسیه را در دانشگاه یِیل بر عهده گرفت.
عباس امانت، استاد تاریخ و مطالعات بین‌المللی و صاحب کرسی مطالعات خاورمیانه در دانشگاه ییل، معتقد است که احمد کسروی و متفکران سکولار نسلهای بعد از او مانند جلال آل احمد و فریدون آدمیت اغلب تحتِ پوشش تجدّد خواهی عُرفی دست به ایجاد نفرت نسبت به گروه‌های دینی تجدّد خواه و ناسازگار با جریان اصلی مذهب به‌خصوص بهائیان می‌زدند.[۱۵] آنها با بی‌اعتمادی به هر جنبش تجّددخواه دینی که ارزشهای اسلام و خاتمیت آن را زیر سؤال می‌برد می‌نگریستند. نگرش آنها با عدم تحمل تکثرگرایی دینی، علاقه‌مندی وافر و شرم آور به نظریات توطئه و اتهامات خیانت و بی‌وطنی علیه بهائیان همراه بود. آنها در موارد اذیت و آزار، خشونت و کشتار وحشیانه بابیان و بهاییان سکوت اختیار می‌کردند.
عباس امانت همچنین کارهای آدمیت را در رابطه با تاریخ جنبش بابی در کتاب «امیر کبیر و ایران» دارای اشکال می‌داند. در مقدمه کتاب، آدمیت وعده می‌دهد که روشی تحلیلی و بدور از تعصب پیش خواهد گرفت و مدعی می‌شود تحلیلهای تاریخی او واقع‌گرایانه و منطقی هستند. امانت معتقد است که او این ارزشها را به هیچ وجه رعایت نمی‌کند. امانت فصل «داستان باب» از کتاب «امیر کبیر و ایران» را دارای خطاهای واضح تاریخی که از بی‌دقتی در متدولوژی و اطلاعات ناکافی آدمیت نشئت می‌گیرد می‌داند و زبان آدمیت در توصیف تاریخ و عقاید آئین بابی را با ذکر چند نمونه، بسیار جدلی و توهین‌آمیز توصیف می‌کند. به عنوان مثال آدمیت در این کتاب آئین بابی را با فعالیت‌های یک جاسوس انگلیسی به نام آرتور کانلی مرتبط می‌داند، و مدعی می‌شود که ملاحسین بشرویه‌ای، اولین پیرو باب، جاسوس انگلیس و در ارتباط با کانلی بوده و برای منافع انگلستان باب را وادار به ادعای پیامبری کرده‌است. آدمیت منبع خود را، بدون ذکر صفحه، خاطرات کانلی («سفر زمینی از انگلستان به شمال هندوستان از طریق روسیه، ایران و افغانستان») ذکر می‌کند. بعدها با اعتراض مجتبی مینوی، مبنی بر اینکه کانلی در خاطرات خود هیچ اشاره‌ای به باب و بابیان نکرده‌است، آدمیت مجبور می‌شود اعتراف کند که ادعای او جعلی است. وی مطالب ساختگی را در چاپ‌های بعدی کتاب حذف می‌کند.
در همین راستا امانت دربارهٔ روش تاریخنگاری آدمیت می‌گوید: «آدمیت تصویری مشوش از مکتب نوین و به اصطلاح مترقی تاریخنگاری ایران به نمایش می‌گذارد، مکتبی که خود او از پیشگامان آن است».
به ادعای عبدالله شهبازی، آدمیت آرامش دوستدار را به دلیل اینکه بهاءالله را در زمرهٔ پیامبران بزرگ الهی از جمله موسی، عیسی، زرتشت و محمد می‌آورد، شارلاتانی می‌خواند که می‌خواهد مردم را تحمیق کند.
معرفی سه اثر از فریدون آدمیت
فکر آزادی ومقدمه نهضت مشروطیت
کتاب «فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت» چهارمین اثر استاد زنده یاد دکتر فریدون آدمیت است که در سال 1340 ش. جزو سلسله کتاب های تاریخی انتشارات سخن طبع شده است. این کتاب یکی از مآخذ و منابع مشروطه و تاریخ تجدد بشمار می آید و مورد توجه اهل نظر و طلاب و دانشجویان و محققان بوده است. این رساله تاریخچه ای است در نشر اندیشه آزادی و مقدمه جنبش مشروطه خواهی در ایران.تاریخ تهضت مشروطیت ایران شامل دو مبحث اصلی است: یکی تاریخ بیداری افکار و نشر عقاید سیاسی و مدنی جدید که در حقیقت مقدمه هوشیاری ملی و نهضت آزادی است، دیگر شرح انقلاب مشروطه از زمان تحصیل فرمان مشروطیت تا قیام ملی که به خلع محمد علی شاه از سلطنت انجامید.
لینک تهیه کتاب در سایت ناکجا:
فکر دموکراسی اجتماعی در نهضت مشروطیت ایران
نهضت ملی مشروطیت از نوع جنبش‌های آزادیخواهی طبقة متوسط شهرنشین بود. مهم‌ترین عناصر تعقل اجتماعی و ایدئولوژی آن نهضت را دموکراسی سیاسی یا لیبرالیسم پارلمانی بنا نهاد. در این جنبش همچون اغلب حرکت‌های اجتماعی طبقات و گروه‌های مختلف مشارکت داشتند ولی روشنفکران اصلاح‌طلب و انقلابی هر دو، بازرگانان ترقیخواه و روحانیان روشن‌بین سه عنصر اصلی سازندة آن نهضت بودند. فریدون آدمیت در کتاب حاضر به مقولة دموکراسی اجتماعی در نهضت مشروطیت پرداخته است. این کتاب حاوی دو قسمت است: قسمت نخست فصلی از کتاب مفصلی در ایدئولوژی نهضت ملی مشروطیت ایران با عنوان‌های دموکراسی اجتماعی وفرقه‌های اجتماعیون، مسائل دموکراسی اجتماعی، حرکت دهقانی و سیاست مجلس اول، ترقی فکر دموکراسی اجتماعی و کارنامة فرقة دموکرات ایران؛ قسمت دوم کتاب نیز تحقیقی است در افکار محمدامین رسول‌زاده، متفکر حزب دموکرات ایران و نویسندة روزنامة ایران نو. عنوان فصل‌های آن عبارت‌اند از: مقدمة تاریخی، در دموکراسی، در سوسیالیسم، و در کمونیسم روسی.
انحطاط تاریخ نگاری در ایران (مقالات تاریخی)
اگرچه برخی از مقالات و یادداشت‌ها در این مجموعه بیشتر در گزیده مقالاتی که از آنها چاپ شده مجددا در این کتاب گردآوری شده‌اند، اما بخش عمده‌تری از آنها به دلیل پراکندگی در داخل نشریاتی که به دور از دسترس عمومی هستند، به تنهایی و بدون شناخته شدن به جایی دورافتاده مانده بود. این مجموعه به جز ارزش تاریخی آنها که در مسائل مختلف از جمله تاریخنگاری در ایران یا بررسی‌های کوتاه در مورد برخی از شخصیت‌های سیاسی ایران در دوره قاجار تأثیرگذار است، ویژگی دیگری دارد که امروزه به علت مصرف طولانی زمان برای نوشته و تدوین این نوشته‌ها و یادداشت‌ها و همچنین نسخه جدید نبودن برخی از جنبه‌های آنها با داده‌ها و دانش‌های تاریخی کنونی یا دیدگاه‌های امروزی نسبت به برخی موضوعات، یا حتی عدم تطابق برخی از اجزاء آن با آگاهی‌های تاریخی ما در حال حاضر و یا شیوه دیدگاهی که امروزه به برخی از مباحث مطرح شده در این زمینه داریم، برجای مانده است. تعدادی از مقالات و یادداشت‌های موجود در این مجموعه از این قاعده مستثنی می‌شوند. به عنوان مثال، دستورنامه محمد شاه در سفارت حسین خان و آگاهی‌های تازه از امیر کبیر طرح قرارنامه ایران و انگلیس... بیشتر جنبه سندی دارند و در این مورد شناخته شده‌اند.
برای دسترسی به تمامی آثار فریدون آدمیت در سایت ناکجا کتاب به لینک زیر مراجعه فرمایید:
منابع:
Wikipedia
Naakojaa
Comments